دکتری تخصصی علم اطلاعات و دانش شناسی

در مناظره تلویزیونی با موضوع «رشته کتابداری و راهکارهای توانمندسازی آن»؛ دکتر صلاحی: خواستگاه رده بندی LC (کنگره امریکا) و دیویی غربی است و جهان بینی حاکم بر غرب بر این رده بندی اثر گذاشته است. دکتر رضایی: در بحث طبقه بندی کتابخانه ای به دو طبقه بندی کنگره و دیویی می رسیم که اینها را نمی شود به عنوان طبقه بندی کتابخانه ای امریکایی اسم برد اینها جهانی شده اند.

به گزارش لیزنا، شب گذشته (چهارشنبه 8 آذر 1391) مناظره دکتر اسحق صلاحی، رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران و دکتر سعید رضایی شریف آبادی، رئیس انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران با موضوع «رشته کتابداری و راهکارهای توانمندسازی آن» در برنامه تلویزیونی زاویه در شبکه چهار سیما پخش شد.

در ابتدای این برنامه مجری پس از معرفی میهمانان با اشاره به زمان برعهده گرفتن سمت ریاست سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران از تیرماه سال گذشته توسط اسحق صلاحی و شعار وی مبنی بر بومی سازی رشته کتابداری در کشور و پیش از پرسش درخصوص اقدامات انجام شده در این زمینه گفت: تلقی جنابعالی از بومی سازی، استانداردسازی و اسلامی سازی چیست؟ صلاحی در پاسخ گفت:"یکی از محصولات علم کتابداری و اطلاع رسانی رده بندی کتاب است. یکی از وظایف اصلی کتابخانه ملی در این حوزه است. سوالی که مطرح می شد این بود که آیا رده بندی به عنوان یک اقدام عملی مبتنی بر اندیشه ئ تفکر و جهان بینی هست؟ آیا ارزش محور هست؟ در پاسخ به این سوال در نشست هایی که با اهل فن داشتیم متوجه شدیم که بله پاسخ مثبت است. حال سوال دوم مطرح می شود: خاستگاه و کشورهایی که در عرصه رده بندی کار کردند کجاست؟ ما امروز دو رده بندی متداولی که در بحث اطلاع رسانی در حوزه کتابخانه ها داریم؛ رده بندی LC (کنگره امریکا) و دیویی است. هر دوی اینها خواستگاهش غربی است. و حال اگر این دو رده بندی خواستگاهش غرب است پس جهان بینی حاکم بر غرب بر این رده بندی اثر گذاشته است. اگر این چنین است پس تفکر پوزیتیویستی غربی حاکم بر آن است. اصلا آنها بسیاری از چیزهایی که ما امروزه به عنوان علم می شناسیم به عنوان علم قبول ندارند. علوم انسانی ما، الهیات ما و بسیاری از گزاره های دینی ما را به عنوان علم قبول ندارند. پس بنابراین نوع نگاه آنها با نوع نگاه ما که کتابهای دینی در کجا قرار می گیرد متفاوت است. پس باید لاجرم یک بار دیگر تجدیدنظری در باب معرفتی این حوزه انجام دهیم یعنی بحث طبقه بندی علوم را از نگاه دانشمندان اسلامی واکاوی کنیم."

او گفت:" طبقه بندی علوم باید واکاوی بشود و نتیجه تحقیقات بنیادی ما باعث می شود که رده بندی ما کاملا متفاوت بشود. طبقه بندی بر اساس کنگره امریکا یا LC، تیراژ کتاب است؛ هرچه تیراژ کتاب بیشتر باشد کتاب در رده بالاتر قرار می گیرد. حال سوال اینجاست که در جامعه ایی مثل امریکا چه کتابهایی می تواند در صدر قرار بگیرد؟ قطعا کتابهای مذهبی نخواهد بود. پس بنابراین ناچاریم در جامعه کارهایی را انجام دهیم که با کدهای فرعی کتابهای مذهبی و اسلامی را طبقه بندی کنیم."

رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی اظهار داشت:" اگر اعتقاد داریم که اشرف علوم، علومی هستندکه در باب معرفتی الهی بحث می کنند که علم الهیات نام دارد چون موضوعش موضوع مقدسی است پس تمام زیرشاخه های مباحث موضوع علم دین ما در LC قرار نمی گیرد. بنابراین در چند ساله گذشته در ایران آمده اند و کارهایی انجام داده اند که مباحث حوزه دین و کتابهای اسلامی ما را حداقل در یک جایی در این فضا قرار دهند. "

صلاحی افزود: "پس بنابراین رده بندی LC که در کتابخانه های عمومی و بزرگ می خواهند به کار ببرند بر مبنای چنین نگرشی است و رده بندی دیویی که برای کتابخانه های تخصصی کاربرد دارد تا یک حدی این نقص LC را جبران کرده اما در هر حال متناسب با مبانی و اندیشه غربی است و متناسب با مبانی اعتقادی ما نیست."

سپس مجری گفت: "تا آنجا که من متوجه شدم کتابهای دینی ما به جای اینکه در رده بندی های غربی یک حالت فرعی پیدا کند، بیائیم و یک حالت استقلال به آن ها بدهیم. این کار چقدر می تواند مشکل ما را حل کند؟ آیا در حال حاضر همه مشکلات علم و رشته کتابداری در ایران به این مسأله بر می گردد که رده بندی آن غربی است یا اسلامی؟ ما الویت های مهمتر و جدی تر نداریم؟ چرا در گذشته انجام نشده است؟ آیا نمی خواهیم که از تجربیات آنها استفاده کنیم و بیائیم در یک بازه زمانی این مشکل را حل کنیم؟"

صلاحی در پاسخ گفت: "ما در سازمان اسناد و کتابخانه ملی هیچ گاه نگفته ایم این اولویت اصلی کار ماست." سپس مجری گفت: "اما به هرحال در صدر اولویت هاست؟" صلاحی در پاسخ گفت:" بله هست علت هم این است که ما باید از این مسأله مطمئن شویم که آیا بر اساس طبقه بندی اسلامی روش رده بندی دیویی تایید می شود یا خیر. ممکن است تأئید شود. دیویی دهدهی است. ممکن است ما هم به این برسیم که دهدهی رده بندی کنیم اما تقسیم بندی ما متفاوت باشد."

سپس مجری گفت: "پس بومی سازی را با رده بندی آغاز کرده اید؟" صلاحی در پاسخ گفت: "خیر. برعکس با طبقه بندی."

در ادامه مجری از دکتر رضایی پرسید: "آیا این دغدغه بومی کردن در محور طبقه بندی کردن باید در صدر اولویت های ما باشد یا اینکه نه؛ اولویت های دیگری هم داریم که به آنها بها دهیم؟"

دکتر رضایی در ابتدای سخنان خود گفت: "نمی دانم دغدغه ها را در حوزه کتابداری می فرمائید یا در این موضوع. اگر مایلید همین بحث را ادامه دهیم اما شما به بحث پرنشاط کردن رشته کتابداری هم اشاره داشته اید که من فکر می کنم این به خود موضوع کتابداری و بستر کتابخانه ها بر می گردد."

سپس وی گفت: "در علم کتابداری و در بحثی با عنوان سازماندهی اطلاعات و در بحث تخصصی فهرستنویسی که از دو بخش توصیفی و تحلیلی تشکیل شده است؛ در بخش تحلیلی اختصاصا به موضوع رده بندی و طبقه بندی پرداخته می شود." دکتر رضایی افزود: "موضوع کتابداری به عنوان یک علم در جهان پیشینه حدود 150 ساله دارد. و پیشینه راه اندازی علم کتابداری در ایران نیز به حدود 70 سال پیش باز می گردد. اولین دوره علم جدید کتابداری 73 سال پیش توسط دانشسرای عالی راه اندازی شد. و در سال 45 نیز دوره کارشناسی ارشد راه اندازی شد. و در این سالها استادان و صاحبنظران این حوزه بیکار ننشسته اند و اقداماتی انجام داده اند."

وی با بیان این مقدمات گفت: "در موضوع طبقه بندی دو بحث وجود دارد: 1. طبقه بندی علوم: فعالیتی است که بیشتر به جنبه های نظری و فلسفی قضیه می پردازد مثلا فارابی آن را مطرح می کنند 2. بحث طبقه بندی کتابخانه ای نیز مطرح است. آنچه به نظر من باید اتفاق بیفتد اولا تأکید مقام معظم رهبری بر بومی سازی است و جزء مطالبات اصلی است و ما باید یقین داشته باشیم که دیدگاه اسلامی – ایرانی ما قطعا با دیدگاه غربی متفاوت است اما در بحث طبقه بندی کتابخانه ای باید از کارهایی که انجام شده است، استقبال شود."

رئیس انجمن کتابداری ایران با اشاره به طبقه بندی پیشنهادی اخیر دکتر غلامرضا فدایی استاد رشته کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه تهران و انتشار کتاب ایشان توسط سازمان اسناد و کتابخانه ملی منتشر شده است گفت: "باید این پیشنهاد را مورد توجه قرار داد و این قدمی را که برداشته شده است را ارج نهاد."

سپس مجری پرسید: "آیا ما زیرساخت و پشتوانه را در اختیار داریم؟ این کار منتقدانی دارد که آن را شتابزده و سطحی نگری می نامند این ها را چه خواهیم کرد؟"

سپس رضایی گفت: "وقتی بحث طبقه بندی کتابخانه ای می کنیم نهایتا می رسیم به دو طبقه بندی که مشهور است به کنگره و دیویی. اما اینها را نمی شود به عنوان طبقه بندی کتابخانه ای امریکایی اسم برد اینها جهانی شده اند. جهانی به معنای پذیرش بین المللی. کاری که انجام شد در نظام رده بندی کنگره با پشتوانه انتشاراتی و در رده بندی دیویی بر مبنای مبانی فلسفی و نظری است. اما نکته این است که اگر قرار است کاری کنیم باید قدرت رقابت با اینها را داشته باشند."

مجری پرسید: "یعنی الآن قدرت رقابت ندارد؟"

رضایی در پاسخ گفت: "هنوز ما در حوزه طبقه بندی کار جدی ارائه نکردیم. کاری که در گذشته توسط همکاران ما و استادن این رشته انجام شده است با استفاده از مبانی نظری رده بندی کنگره و دیویی رده های خاص مانند اسلام، ادبیات ایرانی و غیره را گسترش داده اند، و دغدغه پاسخگو بودن این رده بندی ها در موضوعاتی نظیر فقه و حکمت در اسلام را برای یک کتابخانه تخصصی حل کرده اند. "

دکتر رضایی گفت: "این اقدام پسندیده خواهد بود به شرط آنکه کاری را که ارائه می دهیم قابل رقابت باشد و اعتقادم این است که اگر قرار است کاری را انجام دهیم در حوزه علوم انسانی است و در گذشته هم گسترش ها در این حوزه انجام شده است چون برخی علوم نظیر فیزیک، شیمی و ریاضی مورد توافق هستند. حتی برای مستند کردن نام ها و مشاهیر خودمان در کتابداری ما قواعد خاصی داریم که متفاوت است از قواعدی که آنها تألیف کرده اند."

سپس مجری پرسید: "کیفیت حرکت بومی سازی را چگونه ارزیابی می کنید؟ آیا سطحی و پرشتاب است یا جدی دنبال می شود؟"

رضایی تصریح کرد: "در سطح طبقه بندی کتابخانه ای هنوز قدم های اول برداشته شده و فاصله زیادی داریم و اگر قرار است کاری انجام دهیم به نظرمن در شاخه علوم اسلامی و انسانی باید فعالیت شود و ببینیم که آیا پاسخگوست یا خیر؟ آیا نیاز است که در حوزه های دیگر کار انجام دهیم یا خیر؟" او تأکید کرد: "این مسأله در بخش نظری است و در بخش عملی و کاربردی قطعا با توجه به امکانات و هزینه هایی که باید صرف شود که این تغییرات صورت گیرد باید مطالعاتی انجام شود و اینکه آیا اصلا ما در آینده باید طبقه بندی کتابخانه ای خاصی لازم داشته باشیم بحث بعدی است."

سپس صلاحی گفت: "در اینکه رده بندی مبتنی بر جهان بینی است و مبانی نظری و فلسفی رده بندی می تواند متفاوت باشد توافق نظر وجود دارد. بنابراین آنچه در غرب اتفاق افتاده است در غرب اتفاق نیفتاده. دکتر رضایی به موضوع شتابزدگی اشاره کرد که باید اعلام کنم: اصلا این گونه نیست که ما در تبیین یک مبنای جدید برای رده بندی در علم کتابداری دچار شتابزدگی شده باشیم؛ علاوه بر این تلاش هایی که در دانشگاهها، محققان و کتابخانه آستان قدس در این زمینه صورت گرفته است."

مجری پرسید:" آیا توانایی رقابت با فعالیت مشابه خارجی را داریم یا خیر؟" که صلاحی در پاسخ گفت: "من این جمله را قبول ندارم ولی به این موضوع هم می رسم."

وی افزود: "در این کار عجله داریم از این بابت که تأخیرش تاکنون ناروا بود. پس سرعت منطقی داریم. این سرعت پشتش منطق دارد. مانند رساندن بیماری به بیمارستان که اگر با سرعت منطقی نباشد باید به بهشت زهرا برویم نه بیمارستان! ما در سازمان در عین حال که اساتید و دانشجویان تحقیقات و پایان نامه هایشان را در این حوزه انجام می دهند برای برگزاری یک همایش در حوزه مبانی نظری و فلسفی کتابداری هم اقدام کردیم که در عین اینکه گفته می شد این رشته مبانی نظری ندارد، ولی دیدیم که دانشجویان و اساتید حرف هایی برای گفتن داشتند همینطور برای همایش بین المللی در سال آینده در این زمینه فراخوان داده ایم. این همایش می تواند تریبونی باشد برای همه کسانی که در مورد مبانی و فلسفه علم کتابداری در ایران نظری دارند".

صلاحی گفت: "آقای رضایی می گویند که رده بندی های موجود جهانی شده است. خیلی از محصولات جهانی شده است اما با این هژمونی و سلطه خواهی که در غرب وجود دارد قرارنیست من تسلیم شوم! خیلی سعی کرده اند که خیلی کارها را برای من مسلمان، ایرانی و آسیایی فرهنگ کنند ولی دلیل نمی شود حالا که آنها نظام مسلط حاکم بر جهان شده اند؛ منِ مسلمان بپذیرم. نخیر! چنین چیزی نیست. در زمانی حضرت امام می گویند اسلام که غرب و شرق هم سوسیالیسم اش و هم کاپیتالیسم اش گفته بود منهای خدا، منهای اسلام."

سپس مجری گفت: "مشکل اصلی این است که از طرفی طبقه بندی سنتی جوابگو نیست؛ از طرفی هر دو بزرگوار اتفاق نظر دارید که هر دو غربی هستند." صلاحی گفت: "می رسم به این موضوع."

وی ادامه داد: "استفاده از تجربه بشر چیزی غیر از تسلیم شدن است بر آنچه که بر نظام جهانی حاکم شده است. آنچه ما اعتقاد داریم این است که از تجربه بشر باید استفاده شود. نظم و انضباط خوب است. ما سفارش امیرالمونین (ع) را داریم که «انظرو الی ما قال و لا تنظرو من قال»؛ اگر چیز مفیدی حتی از یک کافر رسید باید بپذیریم. اینکه می نویسیم اطلبوالعلم ولو بالسین بدین معناست که مسلمان به چین برود تا علم بیاموزد؛ در چین که علم الهیات نبود؛ تجربه بشری در آنجا بود؛ علم پزشکی بود که جان مسلمان را نجات دهد؛ علم استراتژیک بوده؛ علم حکومتداری و نظامی بوده."

سپس مجری گفت: "خوب این می تواند بر علیه شما استفاده شود؛ علم دیگر غربی و شرقی ندارد و علم مفید است."

صلاحی پاسخ داد: "اگر علم مفید باشد باید آن را اخذ کرد. اما آیا هر آنچه از غرب آمد چون مسلط است مفید است؟ من آن را قبول ندارم. "مجری گفت: "پس قضیه جزئی است؛ بعضی از آنها که مفید است را اخذ کنیم."

صلاحی ادامه داد:" احسنت! یک جایی باید علم را غربال و پالایش کنیم. باید در یک جا محک بزنیم. ابزار محکِ ما، گزاره های دین ماست. ائمه معصومین؛ عالمان؛ و بزرگان دین ما هستند. اگر علم از غرب به ما می رسد باید بسنجیم اگر صحت داشت بپذیریم. "

وی افزود: "استفاده از دانش بشری را انکار نمی کنم ولی این نظام، نظام سلطه است. رده بندی که همه و ما هم داریم استفاده می کنیم و به بقیه کتابخانه ها هم سفارش می کنیم چون هنوز چیزی جایگزین نشده است."

صلاحی ادامه داد: "یک نکته دیگر اینکه گفته شد؛ کاری انجام نشده یا اینها جوابگو نیست، من فکر می کنم که منظور آقای دکتر این است که آنچه که تا کنون انجام شده است جوابگوی کار ما نیست یعنی تحقیقاتی که تا الان در حوزه طبقه بندی انجام شده نمی تواند جوابگوی کار ما باشد و تلاش ما کم بوده است اما آیا مبانی دینی ما، گزاره های دینی ما، تلاش محققین گذشته و دانشمندان زمان حال ما این را تأئید نخواهد کرد که تاکنون کارهای بسیاری انجام شده است. آیا همه به یک پاسخ مثبت نخواهند رسید که کارهای بسیاری که فکرش را نمی کردیم از درون همین گزارشهای تحقیقی انجام شده است. من فکر می کنم قضاوت شتاب زده صورت گرفته است."

وی افزود: "اگر بر اساس جهان بینی خود رده بندی را انجام دهیم ممکن است بخشی از رده بندی قبلی تأئید شود. باید این کار را انجام دهیم تا اطمینان پیدا کنیم نسبت به همان دو موضوعی که با رده بندی موجود متفاوت است. در هر حال باید این کار انجام شود. ابن سینا در بحث فلسفه نبوت چند دلیل می آورد. یکی از دلایلش این است که انبیاء تأئید حکم عقل هستند. اگر یکبار این رده بندی را با مبانی فلسفه دینی مان محک بزنیم و تأئید شود دیگر آن موقع با اطمینان می گوئیم با مبانی دینی مطابقت دارد."

مجری گفت:" بحث تأئید پذیری متفاوت است. مثلا مجلس یک سری قوانین وضع می کند که صراحتا در دین نیست اما تأئید می شود چون مطلبی درباره ضد دینی بودن آن هم وجود ندارد. این متفاوت است از اینکه ما بیائیم تأئیدیه از دین بگیریم برای مصوباتمان. و اگر صراحتا دین چیزی نگفت ضد دینی است."

صلاحی پاسخ داد:" مثلا در قوانین راهنمایی و رانندگی که در همه جا یکسان است ما رعایت حقوق دیگران را داریم حالا چه چپ برویم چه راست. اما در بحث امروز در ابتدا توافق کردیم که رده بندی بر اساس جهان بینی است. لذا نمی توان در اینجا محتوای دین را کنار گذاشت."

مجری: "پس لزوما آنچه در غرب بوده و در اسلام نیست ضد دینی نمی باشد."

سپس رضایی در پاسخ به صحبت های دکتر صلاحی گفت: "نمی دانم آقای دکتر از کجای صحبت من بوی تسلیم شدن را استشمام کردند. بحث من این نیست. اگر به چنین چیزی اعتقاد داشتم به عنوان عضو کمیته علمی در همایشی که آقای دکتر یادکردند شرکت فعال نمی کردم. اعتقادم این است که خوب است این اتفاق بیفتد. اما اگر قرار است اتفاقی بیفتد ما قدم را محکم برداریم. اگر در بحث انرژی هسته ای، سلولهای بنیادی و غیره حرفی برای گفتن داریم این طور نبوده که بگوئیم هرچه شما داشته اید غربی است و دور بریزیم و ما خودمان از ابتدا شروع می کنیم. اینطور نبوده؛ بلکه ما از آنها استفاده کردیم و خودمان به پیشرفت رسیدیم. همانطور که عرض کردم در رده های مربوط به اسلام و ادبیات و تاریخ طبق گسترش هایی که انجام شده است رده های ما متفاوت است از آنچه که غرب تعیین کرده. معتقدم اگر در رده های مربوط به اسلام کاری را انجام دادیم که مورد توافق همه کشورهای اسلامی قرار گرفت آنگاه پسندیده است."

مجری پرسید: "آیا این اتفاق افتاده است؟"

دکتر رضایی پاسخ گفت: "خیر ولی تمرینش را کرده ایم."

صلاحی گفت: "من پذیرفته شدن طبقه بندی را توسط دنیای اسلام به عنوان محک نمی پذیرم."

سپس مجری از دکتر صلاحی پرسید: "با تغییرات امروزی کتابداران به دنبال نقش جدیدی هستند در دنیای علم تا بتوانند در تولید و اشاعه دانش سهیم باشند. کتابخانه ملی چه نقشی در بازتعریف این نقش جدید کتابداران داشته است؟"

صلاحی پیش از پاسخ سوال گفت: "در باب اقدامات انجام شده در حوزه طبقه بندی صحبتی نکردیم که امیدوارم در آینده به آن پرداخته شود."

وی افزود: "با شروع قرن 21 و موج چهارم تافلر با عنوان ارتباطات با عصر انفجار اطلاعات روبرو هستیم که دیگر ارتباطات خطی نیست و بدست آوردن اطلاعات مانند گذشته نیست. در حال حاضر به لحاظ مدیریت اطلاعات در شرایط ریسک هستیم چراکه آنقدر اطلاعات وجود دارد و آنقدر محیط متلاطم است که نمی دانیم به کدام اطلاعات بسنده کنیم. امروز دقت و سرعت اطلاعات مهم است."

وی با اشاره به اینکه مهم است که عصر دیجیتال را فرصت بدانیم یا تهدید گفت: "کتابخانه ملی این موضوع را فرصت می داند تا داشته های ملت ایران را به دنیا معرفی کند و بر این اساس همه نسخ خطی موجود در کتابخانه ملی به صورت دیجیتال عرضه خواهد شد. و به مناسبت هفته پژوهش جشن آن برگزار خواهد شد."

صلاحی افزود: "کتابخانه ملی در نظر دارد تا سال 1404 به هاب دانش ملی یا همان گذرگاه دانش ملی تبدیل شود اما مستلزم این است که به زیرساخت IT، مسائل مدیریتی، مدیریت دانش، آموزش کارکنان در فازهای مختلف آن توجه شود."

سپس مجری از دکتر سعید رضایی شریف آبادی درباره دیدگاه وی درخصوص حذف پست کتابداری در مدارس پرسید. رضایی گفت: "روزی که این مسأله اعلام شد ما به وزیر آموزش و پرورش نامه نوشتیم و اعتراضمان را به حذف پست کتابداری در مدارس اعلام کردیم. دلیل اینکه چنین اقدامی به راحتی صورت می گیرد این است که اساسا ما کتابخانه در مدارس نداریم بلکه انبار کتاب است و هر انبارداری می تواند مسئولیت آن را بپذیرد نه کتابدار. ما هیچگاه پست معلم ریاضی یا علوم را حذف نمی کنیم چون نقش آن را کلیدی می دانیم اما اگر در کشور دغدغه کتابخوانی و افزایش سرانه مطالعه داریم باید بدانیم که این اتفاق از کودکی باید رخ دهد و زمینه این اتفاق را از مهد کودک ها و مدارس آغاز کنیم. وی در پایان درباره تجارب کشورهای دیگر در باب آموزش مطالعه به کودکان مثالهایی عنوان کرد که این فرهنگ سازی از نوزادی آغاز می شود.

گفتنی است، زمان پخش مجدد این مناظره تلویزیونی که حدود یک ساعت به طول انجامید روز دوشنبه (13 آذر 91) ساعت 13 از شبکه چهار سیما خواهد بود.

http://www.lisna.ir/report/صلاحی-خاستگاه-رده‌بندی-غرب-است-رضایی-طبقه‌بندی‌-مورد-پذیرش-بین‌المللی-است